De Bataafse stroommossel (Unio crassus) is een zoetwatermossel van ongeveer 7 centimeter lang. De soort hoort in (snel)stromende delen van de rivier en is zeer gevoelig voor verontreiniging en lage zuurstofgehaltes. Al sinds 1968 komt de Bataafse stroommossel niet meer voor in Nederland.
Dat is jammer, legt ecoloog Ykelien Damstra van het ARK-rivierenteam uit “De mossel is voedsel voor andere soorten en hij leeft in snelstromend water waar de schildersmossel en de bolle stroommossel het niet volhouden. Hij maakt water helderder en schoner door zijn filterfunctie. Als je er genoeg van hebt, vormen ze zoetwaterriffen. Hun schelpen bieden dan een stevige aanhechtingsplaats voor algen en de eieren van vissen, insecten en amfibieën. In de luwte tussen de schelpen vinden kleine diertjes een veilige plek. Vislarven, slakjes, van alles.”

Omstandigheden verbeterd
Een studie van ARK Rewilding Nederland, Waardenburg Ecology en de Radboud Universiteit liet in 2021 zien dat omstandigheden zover verbeterd zijn dat de Bataafse stroommossel weer kan leven in (delen van) de Nederlandse rivieren. De waterkwaliteit is beter en er zijn voldoende vissen die de mossel in het larvenstadium gebruikt voor de voortplanting.
De Bataafse stroommossel is beschermd en in het kader van de Kaderrichtlijn Water (KRW) en Natura2000 moeten beschermingsmaatregelen genomen worden voor voortplantings- en rustplaatsen van deze soort.
“We zijn dus ook verplicht om te werken aan de terugkeer,” zegt Damstra. Het is alleen niet waarschijnlijk dat de mossel zelfstandig kan terugkeren, want ook bovenstrooms in op de Rijn in Duitsland en de Maas in België zijn deze mosselen met 90% afgenomen. “We zullen ze moeten gaan ophalen.”
Wereldwijd zijn mosselen de soortgroep die het meest achteruit is gegaan.
Proef met uitzetkooien
“Je kunt deze zeldzame dieren niet zomaar loslaten in het snelstromende water. Je moet wel zeker zijn dat de plek geschikt is en de betrokken instanties moeten ook overtuigd worden van de kans op succes. Daarom hebben Tom en Justé een speciale kooi bedacht voor deze dieren.”
Justé Motuzaité is industrieel ontwerper bij ARK. Zij houdt zich ook bezig met constructies voor de oesteruitzet in de Noordzee. Tom van Gemert is technisch ondersteuner bij Waardenburg Ecology, net als ARK en onder meer het Wereld Natuurfonds lid van het consortium Levende Rivieren.
“We hebben verschillende varianten van de kooi gemaakt en gaan die plaatsen in een goed stromende nevengeul. Leeg. Na de winter kijken we hoe ze de stroming en het winterhoogwater hebben doorstaan. Dan kunnen we hopelijk in het voorjaar verder met een test met levende zoetwatermosselen.”
Dat zullen nog geen Bataafse stroommosselen zijn, zegt Ykelien Damstra. “We moeten zorgvuldig omgaan met deze beschermde soort en testen of mosselen überhaupt overleven in de kooi. Als de uitkomst positief is, dan willen we verder testen met jonge, nog niet geslachtsrijpe Bataafse stroommosselen. ”

Nog weinig geulen geschikt
“Je wilt deze zeldzame dieren niet in de hoofdstroom uitzetten met al die scheepvaart, maar het is wel zoeken naar nevengeulen die ecologisch geschikt zijn. Veel geulen krijgen te weinig water uit de hoofdstroom toebedeeld en vallen een deel van het jaar droog. Dat is voor deze mossel funest.”
Het project Levende Rivieren zet zich in om op meer plaatsen permanent meestromende nevengeulen te realiseren. Het onderwaterleven zal hiervan profiteren; trekvissen als steur en zalm kunnen de nevengeulen gebruiken om hun bovenstroomse paaiplekken te bereiken zonder in scheepsschroeven te belanden. De Bataafse stroommossel heeft in het larvenstadium bepaalde vissen nodig als gastheer. Deze vissoorten floreren ook in meestromende geulen waar ze kunnen paaien en opgroeien.
Lees meer over de levenswijze en ecologische rol van de Bataafse stroommosselen
Daarnaast is het rivierwater op een andere manier verdelen en meer naar de nevengeulen te leiden gunstig voor de waterveiligheid en het tegengaan van de rivierbodemdaling. Lees hier meer over dit 'meergeulenconcept' in een recent artikel in het vakblad H2O.
TIP
Op zondagavond 24 december was Ykelien Damstra samen met Martijn Dorenbosch van Waardenburg Ecology te zien in ‘Wildernis onder water’. Kijk hier de uitzending terug.
“Een levende Bataafse stroommossel konden we niet laten zien, maar we nemen je mee naar een nevengeul langs de Waal waar de mossel misschien wel een nieuw thuis kan krijgen.”